به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایرنا، وقتی تاریخ این سرزمین را برایت بازگو می‌کنند که نمادهای برافراشته از گنبدهای طلایی و خاکستری این بنای تاریخی که حکایت از اقتدار و فرهنگ و تمدن آن روز این سامان و حتی ایران باستان را داشته و روزگاری مردمان این دیار از وجود این کاخ‌ها و نماها فخرفروشی می‌کردند، بازاری که شاهراه مبادلات اقتصادی و تجاری بازرگانان و تجار از ممالک مختلف بود و حتی بسیاری از مورخان و گردشگران خارجی در توصیفش سخن رانده‌اند، اما اکنون با تماشای وضع امروز این بنای تاریخی احساس می‌کنی همه این توصیف‌ها واقعیت‌ها، شاید یک افسانه بود.
بازار لار در برگ‌های تاریخ
دن گارسیا سیلوا فیگوئرا که سفیر اسپانیا در دوران شاه‌عباس اول بود، در سال ۱۰۲۶ قمری و در سفر به ایران بازار لار را چنین توصیف می‌کند: «این بازار بدون شک یکی از زیباترین و فاخرترین بناهای سراسر قاره آسیاست و می‌تواند با مجلل‌ترین فروشگاه‌های اروپا برابری کند.»
سفر دن گارسیا به هند و ایران ۱۰ سال به طول انجامید که دقیقا دو سال و هفت روز آن را در ایران گذرانیده، از شهرهای لار، شیراز، اصفهان، کاشان، قم، قزوین و ده‌ها شهرک و دهکده دیگر در این مسیر دیدار کرده است. وی سیاستمداری پخته و مردی عالم و دقیق النظر است که در سفرنامه خویش، وضع جغرافیایی - سیاسی و اجتماعی بخشی بزرگ از ایران دوران شاه‌عباس اول را موردمطالعه قرار داده است.
با گذری بر سیر تحولات تاریخی و با تورق و تعمق در لابلای صفحات پرشکوه تاریخ ایران باستان بیشتر می‌توان به ارزش و منزلتی که بازار پررونق آن روزگار قیصریه و نقشی را که در تحولات اقتصادی و مراودات تجاری و بازرگانی و حتی از منظر سیاسی و فرهنگی در گستره جغرافیایی آن زمان داشت، پی برد.
آن‌گونه که مورخان در کتُب و سفرنامه‌های تاریخی نگاشته‌اند نقشی را که بازار قیصریه در ساختار کالبدی شهر قدیم لار و همچنین کارکردی که در سیر تحولات سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی برای مردمان این سامان به ارمغان آورده و البته باسابقه طولانی تاریخی (بیش از هزار سال) توانسته مبادلات تجاری، اقتصادی و حتی سیاسی لار قدیم را از بصره تا سواحل غربی هندوستان گسترش دهد.
اما هرچه تاریخ را به عقب‌تر برگردانیم، حقیقتی تلخ آشکار می‌شود که بازار قیصریه درگذشته و بدون شک رونق و آوازه‌ای بلندتر از امروز داشت و البته آینده‌ای مبهم‌تر از اکنون را باید برایش ترسیم کرد.
بازاری به قدمت تاریخ
بر اساس نظر مورخان محلی تاریخ ساختمان اولیه قیصریه لار به ۹۰۰ سال پیش برمی‌گردد و از «کلاه‌سیاه» به‌عنوان معمار این بنا یاد می‌کنند که حتی در برخی منابع و پژوهش‌های حاضر نیز تاریخی حدودا ۱۳۵۰ ساله را برای این بازار قدیمی در نظر گرفته‌اند.
اصطلاح قیصریه به مراکز تجاری یا مغازه‌هایی اطلاق می‌شود که امکان اقامت شبانه در آن نباشند. این اصطلاح از آغاز قرون‌وسطی (قرن ۱۰میلادی) تا عصر حاضر، چه در قلمرو کنونی کشورهای عربی و چه در ایران، به معنی «فضاهای تجارتی و صنعتگری» به کار می‌رود.
قیصریه‌ها اغلب به دستور پادشاهان یا حکام وقت با طراحی و برنامه‌ریزی قبلی و تا حدودی با توجه به نیازهای اقتصادی شهر و ارتباطش با حوزه نفوذ آن ساخته می‌شد. از این رو نظم کالبدی و فضایی داشته است. این بخش مسقف نسبت به سایر قسمت‌های بازار ازنظر معماری و تزیینات، زیباتر و دل‌بازتر بوده، در آن کالاهای گران‌بها از جمله فرش، منسوجات یا طلا و جواهرات فروخته می‌شد.
این بازار که به شکل صلیبی ساخته‌شده، شکل و طرح خود را حداقل در چهارصد سال اخیر هنوز تا حدودی حفظ کرده است.
هرچند برخی سابقه تاریخی بازار لار به قبل از اسلام و برخی دیگر ساخت آن را به صدر اسلام نسبت می‌دهند؛ اما بازار پیش از قدرت یافتن صفویه وجود داشته و در زمان شاه‌عباس (حدود سال ۱۰۱۵ قمری)، تعمیری بنیادین شده است.
طرح و ساخت بازار قیصریه لار چنان زیبا بوده است که موردتوجه دیگر حکمرانان فلات بزرگ ایران و نیز تجار خارجی عصر صفویه و حتی بعدازآن قرارگرفته است. به‌احتمال زیاد سبک معماری بازار لار برساخت بازار چیت‌سازهای اصفهان، حتی بازار بخارا و نیز بر بازار وکیل شیراز اثر گذاشته باشد.
بازار قیصریه یکی از زیباترین عرصه‌های تبلور معماری اصیل ایرانی مطرح بوده و اطراف و پیرامون بازار قیصریه را بخش قابل‌توجهی از این مرکز تجاری تاریخی مسقف و شامل بخش‌های مختلفی از جمله کاروانسراها، حمام، مسجد، میدان، آب انبار، چهارسو چندین سرای بزرگ احاطه کرده است.
بازار لار چندین بار مورد مرمّت قرارگرفته که از جمله می‌توان به زلزله‌ای که در عصر صفوی رخ داده است اشاره کرد که به دستور شاه‌عباس صفوی در سال ۱۰۱۵ قمری توسط حاجی قنبرعلی بیک جهرمی (وزیر شیراز) به دست استاد نورالدین محمد؛ بنّا احمدسیاه تعمیراتی انجام شد.
همچنین می‌توان از نوسازی بازار قیصریه در دوره ناصرالدین‌شاه به دستور فتحعلی خان گراشی، حاکم فارس، نام برد. در این مرمت و بهسازی عصر قاجاریه نشانه‌ها و یادگارهای تازه‌ای از شیوه معماری این عصر به مجموعه «لار» افزوده شد.
ویژگی‌های بازار
بازار قیصریه شامل دو شبکه شمالی و جنوبی است که مدخل ورودی جنوبی آن از میدان جدیدالاحداث لار شروع و به محل‌های شمالی قدیمی بازار ختم می‌شود.
رشته دیگر شرقی و غربی است که در تقاطع بازار شمالی‌جنوبی دارای یک چهارسوق وسیع است. چهارسوق به صورت هشت‌گوش است و در چهارگوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث‌شده است.
بازار قیصریه لار سرمشقی برای ساختن سایر بازارهای قدیمی ایران بود و از روی طرح این بازار، بازارچه بلند اصفهان و سپس بازار وکیل شیراز در دوره زندیه بنا شد.
طاق‌های ضربی با این ارتفاع در سایر بازارهای قدیمی ایران دیده نمی‌شود. جالب‌ترین بخش بازار قیصریه لار طرح چهارسوق آن است که در نوع خود ازنظر معماری منحصربه‌فرد است. گنبد سنگی چهارسوق طرح بسیار جالبی دارد و ارتفاع آن از ۱۸ متر تجاوز می‌کند.
روی طاق ضربی چهارسوق بادگیر (خشیخان) ساده‌ای زده‌اند که باعث تهویه بازار می‌شود. به علت ارتفاع زیاد طاق چهارسوق، این تهویه به‌طور کامل انجام می‌گیرد، به همین دلیل بازار قیصریه در تابستان‌ها دارای هوای فوق‌العاده خنکی است.
طاق عظیم ضربی چهارسوق که روی یک هشتی قرار دارد، پس از گذشت صدها سال کوچک‌ترین خللی نیافته است و با آن شکوه نخستین چشم را می‌نوازد.
چند نمونه از درهای قدیمی مغازه‌ها هنوز در محل خود باقی است، کف خیابان و میدان جنوبی بازار از کف بازار بلندتر است و به همین جهت ارتفاع بازار پایین‌تر از سطح آن قرار دارد، یک پلکان سنگی نیز رابط خیابان به بازار است.
بازار قیصریه همچنین دارای کاروانسرا و تیمچه نیز هست، تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک است و در دوره‌های معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده تیمچه گفته می‌شود.
به بیانی دیگر همچنین گذرهایی که به فضای مرکزی و راسته‌ها راه دارند و دورتادور فضای مرکزی را در برمی‌گیرند، که به آن‌ها غلام گردان یا تیمچه می‌گویند.
ترکیب فضای مرکزی و غلام گردش‌های بازار متاثر از بینش و ادراکات فرهنگی، علمی یا به بیان کلی‌تر جهان‌بینی ایرانیان پیش از اسلام و در ارتباط با فرهنگ غنی مشرق زمین به‌ویژه بین‌النهرین است.
قیصریه به فضایی گفته می‌شده که ازلحاظ خصوصیات معماری به یک راسته فرعی، دالان یا تیمچه و در مواردی به یک سرا شبیه بوده است و غالبا به عرضه کالاهای گران‌بها و منسوجات عالی اختصاص داشته است.
راسته‌ها
بازار قیصریه همچنین دارای چهار گذر عمود بر هم است که شکل صلیبی آن را می‌سازند.
راسته جنوبی میدان برای نحوه قرارگیری‌اش نسبت به میدان شهر «راسته میدان» خوانده می‌شود.
راسته شمالی را به سبب نزدیکی‌اش به برکه‌ای به همین نام در خارج، ولی نزدیک به آن «راسته آب‌فروشان» نامیده‌اند.
راسته غربی را به سبب نوع فعالیت شغلی‌ای که سابقا در آن غالب بوده «راسته کمرگیری» می‌نامند. راسته شرقی نیز «راسته قصاب‌ها « (یا مسگرها) نامیده می‌شود.
همچنین بازار را تعدادی کاروانسرا از دوره صفویه احاطه کرده است که هر یک از آن‌ها نمونه بارزی از معماری روزگار صفوی است، از جمله در گوشه جنوب‌شرقی میدان جدیدالاحداث، کاروانسرای جالبی است که سردر آن رو به خیابان باز می‌شود.
سردر ورودی گچ‌بری‌های دل‌انگیز و زیبایی دارد که از طریق دالان طولانی به صحن کاروانسرا مربوط می‌شود. صحن کاروانسرا دارای طرح چهارگوش است و در چهار طرف آن چهار ایوان با سبکی بسیار جالب بنا شده که دارای طاق‌های بیضوی و جناقی است و هم‌اکنون از حجره‌های اطراف کاروانسرا به‌عنوان انبار استفاده می‌شود.
ساماندهی بازار تاریخی قیصریه مطالبه‌ای به‌حق
به همان میزان که سرخی خاک و رسوب‌های برجای‌مانده از تاریخ کهن لارستان را می‌توان از فضای بیرونی و گنبدهای برافراشته بر بازار قیصریه نظاره کرد در داخل بازار اما به سبب برخی چینش‌های نامنظم مغازه‌ها و سیستم‌های معیوب و ناقص تاسیسات برق باید سرخی آتش و بروز فاجعه‌ای دردناک را به انتظار نشست.
اگرچه تکان‌های زلزله مهیب اردیبهشت سال ۱۳۹۹ هنوز بر جان و روان مردم و البته شهر قدیم لار سنگینی می‌کند، اما تراژدی غمبار و قصه تلخ ویرانگری‌ها و زخم‌های کهنه بر پیکر نیمه‌جان بناهای تاریخی به‌عنوان هویت و نماد تمدن و فرهنگ این سامان دردی فراتر از آن زلزله ویرانگر برای مردم است.
با گشت‌وگذاری در سطح شهر قدیم لار و فضای پیرامونی بازار قیصریه به‌وضوح می‌توان عمق فاجعه و بی‌مهری‌های روا داشته بر چهره افسرده و مخروبه‌های تاریخی و آب‌انبارهای اطراف بازار قیصریه را دید.
وقتی با مردم این دیار هم‌سخن می‌شوی از اینکه هویت هزارساله و نگین شهرو دیارشان یعنی بازار قیصریه و دیگر بناهای تاریخی و ارزشمند این شهر که حتی با وقوع آن زلزله مهیب استحکام و قوام خود را به رخ کشیدند، به چنین فرجام ناخوشایندی دچار شده‌اند به‌وضوح می‌توان افسردگی و غم و حسرت را در وجود آن‌ها جستجو کرد.
سامان دادن به بازار قیصریه به‌عنوان نگین شهر و میراث گران‌سنگ این دیار و سایر بناهای تاریخی از جمله آب‌انبارها و سنگ‌نوشته‌ها در اطراف این بنای زیبای تاریخی مطالبه به‌حق و مغفول مانده مردم از سالیان متمادی است.
برخی بی‌نظمی‌های حاکم در ساختار و چینش راسته‌ها و عدم تناسب مغازه‌های موجود با کالبد سنتی و قدیمی بازار، سبب بروز مشکلات و چالش‌هایی فرا روی رونق و پویایی این بنای تاریخی شده است.
گذشته‌ای پررونق‌تر از امروز
آنچه از فحوای کلام و دل‌نگرانی برخی افراد قدیمی و کهنسالان لاری می‌توان تحلیل و تفسیر کرد این است که وضعیت امروز بازار قیصریه لار با گذشته آن حتی به نسبت چند دهه قبل به لحاظ رونق و فعالیت رسته‌ها و هیاهوی بازار تفاوتی فاحش یافته است.
یکی از بازاریان قدیمی لاری در این زمینه گفت: بازار قیصریه بدون آب‌انبارها و گنبدها و بناهای زیبا و معماری اصیل آن در اطراف خود، بی‌معناست.
وی که اکنون و به قول خودش پس از حدود ۶۰ سال کار تجاری و اقتصادی در کشورهای حوزه خلیج‌فارس و بازار قیصریه بازنشسته شده و اینک در کنار فرزندان در بازار امام و در شهر جدید لار مشغول گذران زندگی است، می‌گوید: هیاهو جنب‌وجوش گذشته بازار قابل قیاس با این دوره نیست.
این مرد پا به سن گذشته لاری معتقد است که آنچه باعث رونق بازار قیصریه و برکت شهر لار قدیم بود، نیک‌اندیشی و حضور فعال خیرین در آب‌انبارها و سردخانه هاو مساجد اطراف این بازار بود.
مشارکت بازاریان برای ساماندهی بازار
البته نکته حائز اهمیت در این رهگذر آن است که برای تکمیل، ترمیم و ساماندهی بازار قیصریه علاوه بر مسئولیت‌پذیری متولیان امر و دستگاه‌های دولتی برای تحقق وعده‌ها مشارکت و سهیم شدن خود مردم و بازاریان نیز ضرورتی غیرقابل‌انکار در این زمینه است.
نوید عباس پور عضو هیات امنای بازار قیصریه در این زمینه گفت: استارت کار برای مشارکت و سهیم شدن بازاریان و اصناف مختلف برای کمک به ساماندهی و همراهی مسئولان امر زده‌شده و استقبال نیز با قوت ادامه دارد.
وی بدون اشاره به مبلغ جمع‌آوری‌شده بازاریان افزود: بدون شک سهم بازار و مشارکت بازاریان در راستای ساماندهی و احیای این بافت ارزشمند تاریخی قابل‌ملاحظه خواهد بود.
عباس پور یادآور شد: آنچه که بیشتر بازاریان لاری را رنج می‌دهد برخی بی‌عدالتی‌ها و عدم توزیع عادلانه منابع و اعتبارات و همچنین بی‌مهری برخی مسئولان استانی و ملی نسبت به مردم لارستان در زمینه ساماندهی و احیای بافت‌ها و بنایای تاریخی این دیار کهن است.
وی افزود: بازار قیصریه لار به‌رغم همه پیشینه تاریخی‌اش و عمق و تاثیربسزایش در هویت تاریخی و فرهنگی استان فارس و لارستان و حتی الگویی برای سایر بازارهای کشور اما همچنان مورد بی‌مهری و مظلومیت و مهجوریت قرار دارد.
وی خواستار تمرکززدایی و تخصیص اعتبارات ویژه برای ساماندهی بازار قیصریه لار شد و گفت: اعتبارات قطره‌چکانی برای ساماندهی، تعمیر و بهبود وضعیت این بازار به‌جز تلف کردن وقت چیز دیگری به دنبال نداشته و با ادامه چنین روندی از آثار و بناهای تاریخی لار و همچنین بازار قیصریه چیزی باقی نخواهد ماند.
عباسپور بیان کرد: حدود ۱۸۰ مغازه‌دار در قالب حدود ۱۲ صنف اعم از پارچه‌فروش، مس گری، عطاری فروشان و لوازم‌آرایشی در این بازار فعالیت دارند، تاریخ پرشکوه این بازار در میان وعده‌های عملی نشده گم‌شده است.
برخی اقدام‌ها برای ساماندهی کارشناسانه نیست
عباسپور همچنین به حفر یک تونل بیش از یک متر و ۱۸۰ سانتی‌متری برای ساماندهی و عبور کابل‌های برق بازار توسط میراث فرهنگی اشاره کرد و گفت: وجود حفر این کانل عمیق، خاطره‌ای بد را در ذهن بازاریان و حتی مردم لار و دلسوزان به آثار ارزشمند تاریخی بوجود آورده است.
این عضو هیات امنای بازار قیصریه لار ادامه داد که اکنون و با شروع هر اقدامی از سوی متولیان امر بازاریان را با دلهره مواجه می‌سازد.
آینده بازار قیصریه پشت دیوار وعده‌ها
عملیات اجرایی و کار مرمت، بازسازی و احیای بافت تاریخی بازار قیصریه لار از حدود دو هفته قبل و البته به امید تحقق وعده‌های داده‌شده برای تخصیص اعتبار موردنیاز برای این اثر تاریخی ارزشمند آغازشده است.
مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان لارستان گفت: از مجموع ۲۰ میلیارد ریال رقم تخصیصی در سفر چهارم شهریور سال ۱۳۹۸ علی‌اصغر مونسان وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به شهرستان لارستان هنوز مبلغی ابلاغ نشده است.
سیما علویه، اظهار کرد: اگرچه از حدود دو هفته پیش کار مرمت و بازسازی این اثر تاریخی توسط پیمانکار و با نظارت استادکاران مرمت شیراز آغازشده اما به‌هیچ‌وجه اعتبار موجود جوابگوی کار مرمت و احیای این اثر نیست.
علویه بیان کرد: در سفر مونسان به شهرستان لارستان و بازدید از بازار قیصریه مبلغ ۷۰ میلیارد ریال برای مرمت، بازسازی و احیای بافت‌های تاریخی در شهرستان‌های لارستان، خنج و گراش و از محل اعتبارات ملی وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تخصیص یافت.
مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لارستان گفت: از این رقم وعده وزیر هنوز مبلغی برای مرمت و بازسازی بازار تاریخی قیصریه به‌رغم پیگیری‌های متعدد اختصاص نیافته است.
پرونده ثبت جهانی پس از ۱۱ سال همچنان خاک می‌خورد
پرونده مربوط به ثبت جهانی بازار قیصریه لار باوجود قدمت بیش از ۱۳۵۰ ساله‌اش همچنان در میان راهروها و بروکراسی‌های اداری و البته کمبود اعتبار خاک می‌خورد.
به گفته مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لارستان پرونده ثبت جهانی بازار قیصریه معطل ورود گروهی از کارشناسان و باستان شناسان از مرکز است که حدود ۱۱ سال تاکنون همچنان این مشکل رفع نشده است.
علویه در توضیح دلیل این چالش بیان کرد که به دلیل نبود اعتبار و تامین بودجه لازم برای دستمزد این اکیپ کارشناسی، پرونده ثبت جهانی این اثر گران‌بها ۱۱ سال است که به تأخیر افتاده است.
به گفته علویه، به جریان انداختن ثبت جهانی بازار پس از ۱۱ سال انتظار مستلزم بازبینی توسط کارشناسان تهران و تامین اعتبار لازم در این راستاست.
نیاز ۴۰ میلیارد ریال برای ساماندهی و احیای بازار قیصریه
مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لارستان همچنین میزان اعتبار موردنیاز برای ساماندهی و بهبود وضعیت و احیای بافت تاریخی بازار قیصریه را رقمی افزون بر ۴۰ میلیارد ریال عنوان کرد و گفت: یکی از چالش‌های موجود در تأخیر و کندی روند احیای این بافت نبود اعتبار و تزریق بودجه‌های قطره‌چکانی است.
علویه یادآور شد: سالانه حدود ۵۰۰ میلیون تا یک میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی و میراث فرهنگی استان و شهرستان برای ساماندهی و احیای این بافت تخصیص می‌یابد که این اعتبار به‌هیچ‌وجه جوابگو نیست.
وی تاکید کرد: ازآنجاکه این اعتبارات جوابگوی حجم کارها و اقدام‌های لازم برای ساماندهی بازار نیست و علاوه بر ذهنیت منفی در بین مردم و بازاریان هرساله نیز مشکلی بر مشکلات و چالش‌های موجود این بنای تاریخی افزوده می‌شود.
ضرورت ورود دادستانی
علویه همچنین با اشاره به برخی ساخت‌وسازهای غیرمجاز در اطراف بازار از جمله ساختمان برخی بانک‌ها خواستار ورود دادستانی مرکز لار و سایر مسئولان امر برای کاهش ارتفاع و جلوگیری از ادامه این روند شد.
وی گفت: البته نامه‌ای سرگشاده نیز با امضای بازاریان قیصریه در اختیار دستگاه‌ها و نهادهای امنیتی و قضایی در این راستا قرارگرفته و امیدوار به همکاری این آن‌ها برای رفع این چالش‌ها هستند.
علویه ادامه داد که احیا و ساماندهی حجره‌های طبقه دوم بازار قیصریه که اکنون توسط مالکان انبارشده و تبدیل به چایخانه و کافه سنتی شده از دیگر چالش‌های موجود برای انجام اقدام‌های احیایی این بازار است.
لزوم هم‌افزایی برای احیای بازار
وی گفت: اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان لارستان با اینکه حدود ۳۰ سال است اجاره بافت‌های تاریخی از جمله مسجد چهاربرکه و کارگاه‌های مربوط به بنای تاریخی دهن شیر را دریافت کرده اما تاکنون اقدام عملی خاصی برای ساماندهی و احیای این بافت‌ها انجام نداده است.
مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لارستان تصریح کرد: شهرداری و شورای اسلامی شهر قدیم لار نیز باید با هم‌افزایی و تخصیص اعتبارات ویژه برای احیای بازار و بافت‌های تاریخی اطراف آن نیز همت بیشتری به خرج دهد.
علویه گفت: بهتر است که مدیریت و محوریت کار احیای بافت تاریخی بازار قیصریه از حوزه شهرداری و شورای شهر به اداره کل راه و شهرسازی انتقال یابد و بدون شک این امر برای پیگیری، نظارت و حتی تلاش برای دریافت اعتبارات بیشتر نیز به صلاح‌تر و مناسب‌تر خواهد بود.
بازار قیصریه لار در سال ۱۳۱۷ در فهرست آثار ملی ثبت‌شده است.
شهرستان لارستان در سال ۱۳۸۸ با تصویب هیات دولت به فرمانداری ویژه ارتقا یافت.
این شهرستان به مرکزیت شهر لار با جمعیتی حدود ۲۳۰ هزار نفر در فاصله حدود ۳۸۰ کیلومتری شیراز در جنوب استان فارس واقع شده است.
نظر شما